امروز در این مقاله به بررسی فصل دو زیست دهم میپردازیم. که این فصل شامل سه گفتار میباشد که در این فصل در مورد گوارش یافتن مواد غذایی، جذب مواد و تنظیم فعالیت دستگاه گوارش و همچنین تنوع گوارش در جانوران میپردازیم. من بارین عباسی هستم که امروز در سایت بخون یکی از کاملترین آموزش فصل دو زیست دهم را در اختیار شما عزیزان قرار میدهم. در این مقاله تمامی نکات خط به خط کتاب درسی و همچنین نکات ترکیبی و کنکوری را بررسی میکنیم. همچنین همراهان گرامی برای اینکه از آموزشهای رایگان ما بهره ببرید لینک آموزش زیست دهم را دنبال کرده و منتظر تغییرات چشمگیری در نمرات درس زیستشناسی خود باشید.
تدریس صفحه 17 فصل دوم زیست دهم | گوارش و جذب مواد
غذا خوردن یکی از لذتهای زندگی است؛ اما فراتر از آن، غذایی که میخوریم، درگذر از دستگاه گوارش به شکلی در میآید که میتواند مواد و انرژی لازم برای سالم ماندن، درست عمل کردن و رشد و نمو یاختههای بدن را فراهم کند. البته غذای نامناسب و یا اضافه بر نیاز، مشکاتی را برای بدن ایجاد میکند. اضافه وزن و چاقی، یکی از مسائلی است که سامت جمعیت کنونی و آیندۀ ما را به خطر میاندازد.
آموزش گفتار 1 زیست دهم | ساختار وعملکرد لولە گوارش
جمله کتاب: در گذشته آموختید دستگاه گوارش از لولۀ گوارش و اندامهای دیگر مرتبط با آن تشکیل شده است. لولۀ گوارش، لولۀ پیوستهای است که از دهان تا مخرج ادامه دارد. در قسمتهایی از لوله گوارش ماهیچههای حلقوی به نام بنداره (اسفنکتر) وجود دارد. بندارهها در تنظیم عبور مواد نقش دارند غدههای بزاقی؛ پانکراس (لوزالمعده)، کبد (جگر) و کیسۀ صفرا با لولۀ گوارش مرتبط اند و در گوارش غذا نقش دارند. حرکت لوله گوارش یک جهته از بالا به پایین است. اما همیشه اینجوری نیست هنگام استفراغ این جهت وارونه میشود در حالت استاندار از دهان به مخرج است.
نکته: اول اسفنکرها، همه ماهیچه حلقوی اند. و هم صاف داریم و هم مخطط است.
نکته ترکیی: ماهیچه اسکلتی مخطط و چند هسته میباشد.
نکته: این بنداره دو جا هستند که مخطط هستند یک بنداره فوقانی مری که بنداره آن است ماهیچه ای حلقوی ارادی و مخطط و سلول های چند هسته ای دارد. و دیگری در انتهای مخرج دوتا بنداره داریم اولی صاف و غیرارادی تک هستهای و آخری ارادی و مخطط است.
نکته: انتهای مری (کاردیا) یا ابتدای معده صاف، تک هستهای غیر ارادی است. انتهای معده بنداره ای داریم به اسم پیلور که صاف عیر ارادی و تک هسته ای است و بنداره انتهای روده باریک یا ابتدای روده بزرگ ایلئوسیکال میگونید که صاف است و بنداره یکی مانده ب آخر مخرج صاف است.
ساختار لولۀ گوارش
جمله کتاب: دیوارۀ بخشهای مختلف لولۀ گوارش، ساختاری تقریبا مشابهی دارند. این لوله از خارج به داخل، چهار لایه دارد: لایۀ بیرونی، ماهیچهای، زیر مخاطی و مخاطی. هر لایه، از انواع بافتها تشکیل شده است. در همۀ این لایهها بافت پیوندی سست وجود دارد. که در ادامه آموزش فصل دو زیست دهم به بررسی هرکدام از آنها میپردازیم.
لایه بیرونی: بخشی از صفاق است. صفاق پرده ای است که اندامهای درونی شکم را از خارج به هم وصل میکند. و شامل سیاهرگها و سرخرگها و کلا شبکه خونی میباشد. خارجیترین لوله گوارش، از بافت پیوندی سُست همراه با بافت پوششی یا بدون آن، بافت چربی و رگها تشکیل شده است.
نکته: پرده صفاق اندامهای درون شکم را ازخارج به هم وصل میکند. نه بخشی از اندامهای لوله گوراش.
لایه ماهیچهای: لایه ماهیچهای در دهان، حلق، ابتدای مری و بندارۀ خارجی مخرج از نوع مخطط است. این لایه در بخشهای دیگر لولۀ گوارش شامل یاختههای ماهیچهای صاف است که به شکل حلقوی و طولی سازمان یافتهاند. دیوارە معده یک لایە ماهیچهای مورب نیز دارد. انقباض این ماهیچهها موجب خرد و نرم شدن غذا، مخلوط شدن آن با شیرههای گوارشی و حرکات محتویات لوله میشود.
نکته: دیواره معده یک لایه یاخته ماهیچهای بیشتر دارد.
زیر مخاط (لایۀ زیر مخاطی): زیر مخاطی لایهای از بافت پیوندی سست رگهای فراوان و شبکه ای از یاختههای عصبی تشکیل شدهاست موجب میشود مخاط، روی لایە ماهیچهای بچسبد و به راحتی روی آن بلغزد یا چین بخورد. در لایە ماهیچهای و زیر مخاط، شبکهای از یاختههای عصبی وجود دارد.
لایه مخاطی: در این لایه بافت پیوندی سست رگها و یاختههای ماهیچه صاف قرار دارند داحلیترین یاختههای مخاط یاختههای بافت پوششی هستند.
نکته ترکیبی: در هر چهار لایه لوله گوارش بافت پیوندی سست و رگ مشترک است. پس رشتههای کلاژن و الاستیک هم در چهار لایه داریم پس غشای پایه هم در هر چهار لایه وجود دارد.
نکتهترکیبی: در لایه ماهیچهای و زیر مخاطی شبکه عصبی وجود دارد. پس دندریت، آکسون، انتقال دهندههای عصبی، غلاف میلین و نوروگلیا هم وجود دارد.
یک سوم ابتدای مری مخطط است و چند هسته ای است.
نکته: ماده ای که درسراسرلوله گوارش ترشح میشود موسین است موسین گلیکوپروتئینی است که آب فراوانی جذب و ماده مخاطی ایجاد میکند ماده مخاطی دیواره لوله گوارش را ازخراشیدگی حاصل از تماس غذا یا آسیب شیمیایی حفظ میکند و ذرههای غذایی را به هم میچسپاند و آنها را به توده لغزندهای تبدیل میکند.
حرکات لولۀ گوارش
جمله کتاب: انقباض ماهیچههای دیوارە لولە گوارش، حرکات دارد. لولۀگوارش، دوحرکت کرمی و قطعه قطعه کننده دارد درحرکات کرمی، ورودغذا لولۀگوارش را گشاد و یاختههای عصبی دیوارۀ لوله راتحریک میکند.یاختههای عصبی، ماهیچههای دیواره را به انقباض وادار میکنند.درنتیجه، یک حلقۀ انقباضی در لوله ظاهر میشود که غذا به حرکت درمیآورد.حرکات کرمی نقش مخلوطکنندگی نیز دارند؛ به ویژه وقتی که حرکت محتویات لوله با برخورد به یک بنداره، متوقف شود؛ مثل وقتی که محتویات معده به پیلوربرخورد میکنند. پیلور بندارۀ بین معده و رودۀ باریک است. در اینحالت، حرکات کرمی فقط میتوانند محتویات لوله را مخلوط کنند.
در حرکات قطعه قطعه کننده بخشهایی از لوله به صورت یک در میان منقبض میشوند.سپس این بخشها از حالت انقباض خارج و بخشهای دیگر منقبض میشوند. تداوم این حرکات در لولۀگوارش موجب میشود محتویات لوله، ریزتر و بیشتر با شیرههای گوارشی مخلوط شوند. در حرکت کرمی جلوی محتویات غذا انقباض رخ نمی دهد.
نکته: هنگام استفراغ جهت حرکات کرمی وارونه میشود. و محتویات لوله حتی از بخش ابتدای روده باریک به سر و به دهان حرکت میکند. و در سراسر لوله گوارش حرکت کرمی وجود دارد.
گوارش غذا
دستگاه گوارش طی فرایند گوارش مکانیکی، غذا را آسیاب میکند و با فرایند گوارش شیمیایی، مولکولهای بزرگ مانند کربوهیدراتها، پروتئینها و لیپیدها را به مولکولهای کوچک تبدیل میکند.
گوارش در دهان
جمله کتاب: با ورود غذا به دهان، جویدن غذا و گوارش مکانیکی آن آغازمیشود. آسیاب شدن غذا به ذرههای بسیار کوچک برای فعالیت بهتر آنزیمهای گوارشی، و اثر بزاق بر آن لازم است. سه جفت غدۀ بزاقی بزرگ و غدههای بزاقی کوچک، بزاق ترشح میکنند. بزاق، ترکیبی از آب، یونها، انواعی از آنزیمها و موسین است. آنزیم آمیلاز بزاق به گوارش نشاسته کمک میکند.
لیزوزیم، آنزیمی است که درازبین بردن باکتریهای درون دهان نقش دارد. موسین، گلیکوپروتئینی است که آب فراوانی جذب و مادۀ مخاطی ایجاد میکند. مادۀ مخاطی دیوارۀ لولۀ گوارش را از خراشیدگی حاصل از تماس غذا یا آسیب شیمیایی (براثراسید یا آنزیم) حفظ میکند و ذرههای غذایی را به هم میچسباند و آنها را به تودۀ لغزندهای تبدیل میکند.
نکته: غده بناگوشی از همه بزرگتر است و ترشحاتش رقیق تر است.
بلع غذا
جمله کتاب: هنگام بلع با فشار زبان، تودۀ غذا به عقب دهان و داخل حلق رانده میشود. با رسیدن غذا به بلع به شکل غیرارادی، ادامه پیدا میکند. همانطورکه میدانیدحلق رابه چهار راه تشبیه میکنند. که از بالا به دهان و بینی و از پایین به مری و نای وصل است. این بنداره ابتدای مری در فاصله زمانی بلعها بسته است و از ورود هوا به مری جلوگیری میکند. هنگام بلع دیوارهی ماهیچهای حلق بسته میشود و حرکت کرمی آن غذا را به مری میراند.
بنداره ابتدای مری شل و غذا به مری وارد میشود درادامه دیوارۀ ماهیچهای حلق منقبض میشود و حرکت کرمی آن، غذا رابه مری میراند. حرکت کرمی درمری ادامه پیدا میکند و با شل شدن بندارۀ انتهای مری، غذا وارد معده میشود. غدههای مخاط مری، مادۀ مخاطی ترشح میکنند تاحرکت غذا آسانترشود. و در ادامه گفتار اول درس دوم زیست دهم به بررسی مراحل بلع میپردازیم.
مراحل بلع
- ارادی: ابتدا زبان بزرگ بالا آمده به سقف دهان میچسبد، لقمه غذا را به سمت حلق میفرستد تا گیرندههای مکانیکی حلق تحریک شوند. که بعد از آن انعکاس بلع میباشد.
- مرکز بلع با اثر روی مرکز تنفس سبب قطع تنفس میشود. (بصل النخاع)
- زبان کوچک بالا رفته راه بینی بسته میشود.
- حنجره بالا آمده، اپیگلوت (برجاگذاری) پایین رفته تا راه نای بسته شود.
- حرکات دودی در حلق شروع شده سبب باز شدن بنداره بالای مری میشود.
- غذا به کمک حرکات دودی و تا حدی جاذبه زمین به سمت معده حرکت میکند.
- بنداره انتهای مری (کاردیا) شل میشود تا غذا به همراه هوا وارد معده شود.
گوارش در معده
.معده، بخش کیسهای شکل لولە گوارش است. دیوارۀ معده، چینخوردگیهایی دارد که با پرشدن معده باز میشوند تا غذای بلع شده در آن انبار شود. گوارش غذا در معده در اثر شیرۀ معده و حرکات آن انجام میشود. در گوارش معده مخلوط حاصل از گوارش که کیموس نام دارد، با باز شدن بندارە پیلور .وارد روده باریک میشود .
شیرە معده
جمله کتاب: یاختههای پوششی مخاط معده در بافت پیوندی زیرین فرو رفتهاند و حفرههای معده رابه وجود میآورند. مجاری غدههای معده، به این حفرهها راه دارند. یاختههای پوششی سطحی مخاط معده و برخی از یاختههای غدههای آن، ماده مخاطی فراوان ترشح میکنند. که به شکل لایۀ ژلهای چسبناکی، مخاط معده رامیپوشاند. یاختههای پوششی سطحی، بیکربنات نیز ترشح میکنند که لایه ژلهای حفاظتی را قلیایی میکند. به این ترتیب سد حفاظتی محکمی در مقابل اسید و آنزیم به وجود میآید.
یاختههای اصلی غدهها، آنزیمهای معده را ترشح میکنند. پیشساز پروتئازهای معده رابهطور کلی پپسینوژن مینامند. پپسینوژن بر اثر کلریدریک اسیدبه پپسین تبدیل میشود. پپسین خود با اثر بر پپسینوژن، تولید پپسین را بیشتر میکند. آنزیم پپسین، پروتئینها رابه مولکولهای کوچکترتجزیه میکند.
نکته: سلول کناری معده که فاکتور داخلی معده را میسازد و همانطور که میدانید فاکتور داخلی معده از ویتامین B12 محافظت میکند تا جذب روده باریک شود و وقتی این ویتامین جذب شد به مغز استخوان میرود و باعث میشود فولیکاسید بتواند کارکرد صحیح در تکثیر زیاد شدن گلبول قرمز ایجاد شود. در این شرایط این چرخه مشکلی ندارد اما اگر در طول این چرخه یک اختلالی ایجاد شود و سول کناری دچار مشکل شود اولا اسید معده ترشح نمیشود و فاکتور داخلی هم ترشح نمیشود پس در نتیجه ویتامین B12 جذب نمیشود و به مغز استخوان هم نمیرود چون ویتامینی جذب نشده است پس فولیک اسید نمیتواند کارکرد صحیح خودش را انجام دهد پس باعث کاهش تعداد گولبولهای قرمز خون میشود و کمخونی ایجاد میکند.
نکته: جنس عامل داخلی یا فاکتور داخلی گلیکوپروتئینی است.
برگشت اسید معده (ریفلاکس)
همان طور که میدانید بندارهها همواره منقبض هستند. اگر انقباض بندارهی انتهای مری یا ابتدای معده کافی نباشد، دچار برگشت اسید میشود که مقداری به مری برمیگردد در این حالت در اثر برگشت شیره معده به مری به تدریج مخاط مری آسیب میبیند ولی معده آسیب نمیبیند به این دلیل که قدرت حفاظتی مری به اندازه معده و روده باریک نیست و به اندازه آنها مقاوم نیست که عواملی وجود دارند که باعث شل شدن کاردیا میشود که سیگارکشیدن، رژیم غددایی نا مناسب و استفاده بیش از حد از غذاهای آماده و تنش و اضطراب از علتهای برگشت اسید میباشند.
گوارش در رودە باریک
کیموس به تدریج وارد رودۀ باریک میشود تا مراحل پایانی گوارش به ویژه دردوازدهه انجام شود. صفرا، شیرههای روده و لوزالمعده که به دوازدهه میریزند به کمک حرکات روده، درگوارش نهایی کیموس نقش دارند.
حرکتهای رودە باریک
حرکتهای رودۀ باریک، علاوه بر گوارش مکانیکی و پیشبردن کیموس در طول روده، کیموس رادر سراسر مخاط روده میگستراند تا تماس آن با شیرههای گوارشی و نیز یاختههای پوششی مخاط، افزایش یابد.
شیرە روده
رودۀ باریک این شیره راترشح میکند. شیرۀ روده شامل موسین، آب، یونهای مختلف ازجمله بیکربنات و آنزیم است.
صفرا
کبد، صفرا رامیسازد. صفرا آنزیم ندارد و ترکیبی از نمکهای صفراوی، بیکربنات، کلسترول و فسفولیپید است. صفرا به دوازدهه میریزد و به گوارش چربیها کمک میکند. همچنین بیکربنات صفرا به خنثی کردن حالت اسیدی کیموس معده کمک میکند. گاهی ترکیبات صفرا مانند کلسترول، در کیسه صفرا رسوب میکنند و سنگ کیسه صفرا ایجاد میشود. میزان کلسترول در صفرا به میزان چربی غذا بستگی دارد. افرادی که چند سال رژیم پرچربی داشته باشند، بیشتر در معرض تولید سنگ صفرا قرار دارند. سنگ، مجرای خروج صفرا را میبندد و درد ایجاد میکند. بیلی روبین در خون افزایش مییابد و در بافتها زردی (یرقان) ایجاد میشود.
شیرە لوزالمعده
غده لوزالمعده در زیر معده و موازی با آن قرار گرفتهاست. آنزیمها و بیکربنات لوزالمعده به دوازدهه میریزند. لوزالمعده، آنزیمهای لازم برای گوارش شیمیایی انواع مواد را تولید میکند. پروتئازهای لوزالمعده درون رودە باریک فعال میشوند. لوزالمعده مقدار زیادی بیکربنات ترشح میکند. بیکربنات اثر اسید معده را خنثی میکند و درون دوازدهه را قلیایی میکند به این ترتیب دیوارە دوازدهه از اثر اسید حفظ و محیط مناسب برای فعالیت آنزیمهای لوزالمعده فراهم میشود.
گوارش کربوهیدراتها
رژیم غذایی ما شامل انواع گوناگون کربوهیراتهاست. ساکارز (قند نیشکر) و لاکتوز (قند شیر) دیساکاریدند یعنی از پیوند دو مولکول مونوساکارید بهوجود آمدهاند. درحالی که نشاسته و گلیکوژن، پلیساکاریدند. بدین معنا که از تعداد زیادی مونوساکارید تشکیل شدهاند. آمیلاز بزاق و لوزالمعده، نشاسته را به دیساکاریدی به نام مالتوز و مولکولهای درشتتر تبدیل میکند. یاختههای روده باریک آنزیمهایی دارند که این مولکولها را به مونوساکارید تبدیل میکنند، زیرا مونوساکاریدها میتوانند به یاختههای روده باریک وارد شوند.
آنزیمهای گوارشی با واکنش آبکافت (هیدرولیز،) مولکولهای درشت را به مولکولهای کوچک تبدیل میکنند. در آبکافت همراه با مصرف آب، پیوند بین مولکولها شکسته میشود. واکنش آبکافت را درتبدیل دیساکارید به مونوساکارید نشان میدهد. دستگاه گوارش ما آنزیم مورد نیاز برای گوارش همۀ کربوهیدراتها رانمیسازد،مثلا آنزیم موردنیازبرای تجزیه سلولز رانمیسازد.
نکته: همة قندهای ساده پس از ورود به سلول پوششی روده از طریق انتشار تسهیل شده از میان یاخته خارج و وارد مایع بین یاخته شده تا جذب مویرگهای خونی شوند.
نکته: جذب برخی مونوساکاریدها مثل فروکتوز از طریق انتشار تسهیل شده و مستقل از +Na است.
گوارش پروتئینها
پپسین در محیط اسیدی معده، گوارش پروتئینها را آغاز و آنها را به مولکولهای کوچکتر تبدیل میکند. در روده باریک در نتیجه فعالیت پروتئازهای لوزالمعده و آنزیمهای یاختههای روده باریک، پروتئینها به واحدهای سازنده خود یعنی آمینواسیدها آبکافت میشوند.
نکته: آمینواسیدها از طریق سیستم هم انتقالی با سدیم وارد میان یاخته سلول پوششی روده میشوند.
نکته: همه آمینواسیدها از طریق انتشار تسهیل شده میان یاخته سلول را ترک و وارد مایع بین یاخته میشوند تا جذب خون گردند.
گوارش تریگلیسریدها
جمله کتاب: فراوانترین لیپیدهای رژیم غذایی تریگلیسریدها هستند، که معمولا آنها را چربی مینامند. چربی غذا در دمای بدن ذوب، و در سطح محتویات لوله گوارش شناور میشود. در حالی که لیپاز در آب محلول است. بنابراین نخستین گام در گوارش جربیها، تبدیل آنها به قطرههای ریز است تا آنزیم لیپاز بتواند بر آنها اثر کند. صفرا و حرکات مخلوط کننده روده باریک موجب ریز شدن چربیها میشوند. گوارش جربیها بیشتر در اثر فعالیت لیپاز لوزالمعده در دوازدهه انجام میشود. لیپاز و دیگر آنزیمهای تجزیهکننده لیپیدها در دوازدهه، تریگلیسریدها و لیپیدهای دیگر را آبکافت میکنند.
مراحل گوارش چربیها
- گوارش شیمیایی چربیها در معده شروع میشود.
- پس از ورود چربی به روده، صفرا به دوازدهه ترشح میشود.
- ریز شدن چربیها توسط صفرا
- محلول شدن چربی در آب توسط صفرا
- شروع فعالیت لیپاز پانکراس
تدریس گفتار دوم زیست دهم | جذب مواد و تنظیم فعالیت دستگاه گوارش
در این بخش از آموزش فصل دوم زیست دهم به بررسی گفتار دوم میپردازیم. مواد مغذی برای رسیدن به یاختههای بدن بایداز یاختههای بافت پوششی لولە گوارش عبور کنند و واردمحیط داخلی شوند. ورود مواد به محیط داخلی بدن، جذب نام دارد. خون، لنف و مایع بین یاخته ای محیط داخلی را تشکیل میدهند. در دهان و معده،جذب اندک است و جذب اصلی در رودۀ باریک انجام میشود.
دانشآموزان عزیز همانطور که میدانید زیست درسی کاملا مفهومی و ترکیبی میباشد پس برای اینکه به نکات ترکیبی فصل اول زیست دهم با این درس هم تسلط داشته باشید، لینک آموزش فصل اول زیست دهم را هم دنبال کنید.
جذب مواد در رودۀ باریک
جمله کتاب: پس از گوارش در فضای روده باریک، مولکولهای گوناگونی وجود دارند که باید از غشای یاختههای پوششی دیواره روده بگذرند و به این یاختهها و پس از آن، به محیط داخلی وارد شوند. در دیواره روده، چینهای حلقوی وجود دارند؛ روی این چینها، پرزهای فراوانی دیده میشوند. غشای یاختههای پوششی رودة باریک نیز در سمت فضای روده، چینخورده است. به این چینهای میکروسکوپی، ریزپرز میگویند.
مجموعه چینها، پرزها و ریزپرزها سطح داخل روده باریک را که در تماس با کیموس است تا چند صد برابر افزایش میدهند. در مخاط روده یاختههای ماهیچهای وجود دارند که انقباض آنها، موجب حرکت پرزها میشود تا جذب بیشتری انجام شود. در بیماری سلیاک یا حساسیت به پروتئین گلوتن (که در گندم یا جو وجود دارد) در اثر گلوتن، یاختههای روده تخریب میشوند و ریزپرزها و حتی پرزها از بین میروند. در نتیجه، سطح جذب مواد، کاهش شدیدی پیدا میکند و بسیاری از مواد مغذی مورد نیاز بدن جذب نمیشوند.
نکته: روده باریک شامل دو غده مخاطی و ریز مخاطی میباشد.
نکته: ویتامین B12، گلوکز و کلسیم پس از جذب در رودة باریک از طریق سیاهرگ باب به کبد میروند اما پروتئینها اگر در ساختار کیلومیکرون باشند ابتدا جذب لنف شده و قبل از کبد مستقیماً به قلب میروند.
انواع سلول غدد روده باریک
- سلولهای در حال تقسیم
- سلولهای ترشحکننده موسین
- سلولهای ترشحکننده آب و بیکربنات
- سلولهای ترشحکننده سکرتین به خون
- سلولهای دارای آنزیم
رودە بزرگ و دفع
ابتدای رودۀ بزرگ رودۀ کور نام دارد که به آپاندیس ختم میشود. ادامۀ رودە بزرگ از کولون بالارو، کولون افقی و کولون پایینرو، تشکیل شدهاست.
یاختههای پوششی روده بزرگ استوانهای تک لایهاند که آنزیم ترشح نمیکنند. بلکه موسین و کمی پتاسیم ترشح میکند. روده بزرگ وظیفه جذب آب، یونها و ویتامین BوK (که در خود روده بزرگ تولید میشوند) دارد و همچنین وظیفه ذخیره موقتی مدفوع را دارد.
انعکاس تخلیه مدفوع
- تحریک گیرندههای حسی راست روده و ارسال پیام به نخاع
- فرمان حرکتی به ماهیچههای صاف راست روده و ماهیچه صاف بنداره داخلی مخرج برای تخلیه مدفوع (دستگاه عصبی خودمختار)
- کنترل دفع مدفوع به کمک مغز و نخاع از طریق ماهیچه اسکلتی بنداره خارجی مخرج (دستگاه عصبی پیکری)
گردش خون دستگاه گوارش
برخلاف اندامهای دیگر بدن، خون لولة گوارش به طور مستقیم به قلب برنمیگردد بلکه از راه سیاهرگ باب، ابتدا به کبد و سپس از راه سیاهرگهای دیگر به قلب میرود. پس از خوردن غذا، میزان جریان خون دستگاه گوارش افزایش مییابد تا نیاز آن برای فعالیت بیشتر تأمین شود و مواد مغذی جذب شده، به کبد منتقل شوند. در کبد از مواد جذب شده، گلیکوژن و پروتئین ساخته میشود و موادی مانند آهن و برخی ویتامینها نیز در آن ذخیره میشوند. پس از مدتی، جریان خون دستگاه گوارش به حالت معمول برمیگرد.
تنظیم فرایندهای گوارشی
دستگاه گوارش یک مرحلة خاموشی نسبی (فاصله بین خوردن وعدههای غذایی) و یک مرحله فعالیت شدید (بعد از ورود غذا) دارد. این دستگاه باید به ورود غذا پاسخ مناسبی بدهد؛ یعنی شیرههای گوارشی به موقع و به اندازة کافی ترشح و حرکات لولة گوارش به موقع انجام شوند تا غذا را با شیرهها مخلوط کند و در طول لوله با سرعت مناسب حرکت دهد. فعالیت بخشهای دیگر بدن از جمله گردش خون نیز باید با فعالیت دستگاه گوارش هماهنگ باشد. فعالیت دستگاه گوارش را مانند بخشهای دیگر بدن، دستگاههای عصبی و هورمونی تنظیم میکند.
تنظیم عصبی دستگاه گوارش را بخشی از دستگاه عصبی به نام دستگاه عصبی خودمختار انجام میدهد. فعالیت این دستگاه، ناخودآگاه است؛ مثلاً وقتی به غذا فکر میکنیم، بزاق ترشح میشود. با فعالیت اعصاب پاد هم حس (پاراسمپاتیک) و هم حس (سمپاتیک)، دستگاه عصبی خودمختار، پیام عصبی مغز را به غدههای بزاقی میرساند و بزاق به شکل انعکاسی ترشح میشود.
محرکهایی مانند دیدن، بوی غذا و حتی فکر به آن باعث افزایش ترشح بزاق میشوند. انجام فعالیتهای گوارشی با فعالیتهای بخشهای دیگر بدن نیز باید هماهنگ شود. مثلاً هنگام بلع و عبور غذا از حلق، مرکز بلع در بصل النخاع، فعالیت مرکز تنفس را که در نزدیک آن قرار دارد، مهار میکند. در نتیجه، نای بسته و تنفس برای زمانی کوتاه، متوقف میشود.
نکته: کیموس وارد دوازدهه میشود و اسید آن مخاط دوازدهه را تحریک میکند.
نکته: سلولهای هورمونساز مخاط دوازدهه سکرتین به خون میریزند.
نکته: سکرتین روی بافت پوششی غدههای پانکراس اثر میکند.
نکته: پانکراس ترشح بیکربنات را در شیرة پانکراس افزایش میدهد.
نکته: بیکربنات سدیم اسید کیموس دوازدهه را خنثی میکند
وزن مناسب
جمله کتاب: اضافه وزن و چاقی در اثر خوردن غذا بیش از مقداری که برای تولید انرژی در بدن لازم است، ایجاد میشود. غذای اضافی (چربی، کربوهیدرات و پروتئین) در بدن به چربی تبدیل و در بافت چربی ذخیره میشود تا بعد برای تولید انرژی مصرف شود. علت افزایش اضافه وزن و چاقی در جوامع امروزی را استفاده از غذاهای پرانرژی (غذاهای پرچرب و شیرین)، عوامل روانی مانند غذا خوردن برای رهایی از تنش، شیوة زندگی کمتحرک یا بدون تحرک و ژن میدانند. چاقی، سلامت فرد را به خطر میاندازد و احتمال ابتلا به بیماریهایی مانند دیابت نوع 2،انواعی از سرطان، تنگ شدن سرخرگها، سکتة قلبی و مغزی را افزایش میدهد.
از سوی دیگر، افراد دچار بیاشتهایی عصبی، تمایلی به غذاخوردن ندارند و کمتر از نیاز خود غذا میخورند و در نتیجه، به شدت لاغر میشوند. اگر چه ژنهای مربوط با این بیماری شناسایی شدهاند اما تبلیغات و فشار اجتماعی نیز در تمایل بیش از حد این افراد به لاغری دخالت دارد. بیاشتهایی عصبی به کاهش دریافت کلسیم و آهن مورد نیاز، کاهش استحکام استخوانها و کمخونی، ضعف ماهیچة قلب و حتی ایست قلبی منجر میشود.
درس دوم زیست دهم تنوع گوارش در جانداران | گفتار 3
برخی از جانداران، مواد مغذی را از سطح یاخته یا بدن به طور مستقیم از محیط، با انتشار دریافت میکنند. این محیط، آب دریا، دستگاه گوارش یا مایعات بدن جانوران میزبان است؛ برخی تکیاختگان تمام مواد مغذی را از سطح یاخته، جذب میکنند. کرم کدو نیز که فاقد دهان و دستگاه گوارش است، مواد مغذی را از سطح بدن جذب میکند.
واکوئول گوارشی
مواد غذایی در این نوع کُریچهها به کمک آنزیمها گوارش پیدا میکند. بنابراین، گوارش درون یاختهای است؛ مثلاً در پارامسی، حرکت مژکها غذا را از محیط به حفرة دهانی منتقل میکند. در انتهای حفره، کُریچه غذایی تشکیل میشود. کُریچه غذایی درون سیتوپلاسم حرکت میکند. اندامکی به نام کافندهتن (لیزوزوم)، که دارای آنزیمهای گوارشی است به آن میپیوندند و آنزیمهای خود را به درون کُریچه آزاد میکند. در نتیجه، کُریچه گوارشی تشکیل میشود. مواد گوارشیافته، جذب میشوند و مواد گوارشنیافته در کُریچه باقی میمانند. به این کُریچه دفعی میگویند. محتویات این کُریچه از راه منفذ دفعی یاخته خارج میشود.
مراحل گوارش در پارامسی
- حرکت مژکها مواد را به سوی حفره دهانی میفرستد.
- در دهان سلولی ریزکیسه (وزیکول) به روش درونبری (آندوسیتوز) غذا را به میانیاخته وارد میکند.
- واکوئل غذایی با لییزوزوم (کافندهتن) ادغام و واکوئل گوارشی تشکیل میشود.
- مواد گوارشیافته از واکوئل غذایی خارج و به مصرف سلول میرسد، مواد باقیمانده در واکوئل را به واکوئل دفعی تبدیل میکند.
- واکوئل دفعی مواد را به روش اگزوسیتوز (برونرانی) دفع میکند.
حفرۀ گوارشی
گوارش در بی مهرگانی مانند مرجانها، در کیسة منشعبی به نام حفرة گوارشی انجام میشود. این حفره فقط یک سوراخ برای ورود و خروج مواد دارد. گردش مواد نیز درون همین کیسه و انشعابات آن انجام میشود. یاختههایی در این حفره، آنزیمهایی ترشح میکنند که فرایند گوارش برونیاختهای را آغاز میکنند. یاختههای دیگر این حفره، مواد مغذی را با بیگانهخواری (فاگوسیتوز) دریافت میکنند و فرایند گوارش درونیاختهای را در کُریچههای غذایی ادامه میدهند. در بیگانهخواری، ذرات با تشکیل یک کیسة غشایی در غشا، به یاخته وارد میشوند. در برخی کرمهای پهن، نظیر پلاناریا، روش مشابهی در تغذیه مشاهده میشود.
مراحل تغذیه هیدر
- شکار غذا و انتقال آن به حفرة گوارشی با کمک بازوها
- سلولهای ترشحی، آنزیمهای گوارشی را به درون حفره گوارشیاگزوسیتوز (برونرانی) میکنند.
- تاژکها آنزیمها و مواد غذایی را مخلوط میکند تا گوارش برونیاخته صورت گیرد.
- سلولهای تاژکدار مواد غذایی قابل جذب را به روش فاگوسیتوز از حفره گوارشی خارج و به میان یاخته (سیتوپلاسم) وارد میکنند.
- در میانیاخته واکوئل غذایی با لیزوزوم ادغام و کُریچه گوارشی شکل میگیرد.
- پس از گوارش درونیاخته، مواد غذایی مصرف میشوند.
- مواد دفعی و مواد غذایی که گوارش نیافتهاند یا بهطور نسبی گوارش یافتهاند مجدداً از طریق دهان، حفره گوارشی را ترک میکنند.
لولۀ گوارش
این لوله در اثر تشکیل مخرج، شکل میگیرد و امکان جریان یکطرفة غذا را بدون مخلوط شدن غذای گوارش یافته و مواد دفعی فراهم میکند. در نتیجه، دستگاه گوارش کامل شکل میگیرد. در ادامه گفتار سوم درس دوم زیست دهم ، نمونههایی از این دستگاه را بررسی میکنیم.
ملخ، حشرهای گیاهخوار است و با استفاده از آروارهها، مواد غذایی را خرد و به دهان منتقل میکند. غذای خرد شده از طریق مری به چینهدان وارد میشود. چینهدان بخش حجیم انتهای مری است که در آن غذا ذخیره و نرم میشود. بزاق، غذا را برای عبور از دستگاه گوارش لغزنده میکند. آمیلاز بزاق، گوارش کربوهیدراتها را آغاز میکند. این مرحله، طی ذخیرة غذا در چینهدان ادامه مییابد؛ سپس غذا به بخش کوچکی به نام پیشمعده وارد میشود. دیوارة پیشمعده دندانههایی دارد که به خرد شدن بیشتر مواد غذایی کمک میکنند.
معده و کیسههای معده، آنزیمهایی ترشح میکنند که به پیشمعده وارد میشوند. حرکات مکانیکی پیشمعده و عملکرد آنزیمها، ذرات ریزی ایجاد میکنند که به کیسههای معده وارد و گوارش برونیاختهای کامل میشود. جذب، در معده صورت میگیرد. مواد گوارشنیافته پس از عبور از روده به راست روده وارد و آب و یونهای آن جذب میشوند و سرانجام مدفوع از مخرج دفع میشود.
جانوران دیگری مانند کرم خاکی و پرندگان دانهخوار نیز چینه دان دارند که به ذخیرة غذا کمک میکند. این ساختار به جانور امکان
میدهد تا با دفعات کمتر تغذیه، انرژی مورد نیاز خود را تأمین کنند.
پرندگان دانهخوار، ماهی خاویاری و کروکودیل، برای آسیاب کردن غذا، سنگدان دارند. سنگدان از بخش عقبی معده تشکیل میشود و دارای ساختاری ماهیچهای است. سنگریزههایی که پرنده میبلعند، فرایند آسیابکردن غذا را تسهیل میکنند.
پستانداران نشخوارکننده، نظیر گاو و گوسفند، معدة چهار قسمتی دارند. در این جانوران، بخش بالایی معده، شامل کیسة بزرگی به نام سیرابی و بخش کوچکی به نام نگاری است. بخش پایینی معده دارای یک اتاقک لایه لایه به نام هزارلا و معدة واقعی یا شیردان است. این جانوران به سرعت غذا میخورند تا در فرصت مناسب یا مکانی امن، غذا را با نشخوار کردن وارد دهان کنند و بجوند. ابتدا غذای نیمهجویده به سرعت بلعیده و وارد سیرابی میشود و در آنجا در معرض میکروبها قرار میگیرد.
میکروبها به کمک ترشح مایعات، حرارت بدن سیرابی، تا حدودی تودههای غذا را گوارش میدهند این تودهها به نگاری وارد و به دهان برمیگردند. در این زمان غذا بهطور کامل، جویده میشود. وقتی غذا دوباره بلعیده شد، به سیرابی وارد میشود، بیشتر حالت مایع پیدا میکند و به نگاری جریان مییابد. سپس مواد به هزارلا رفته، تا حدودی آبگیری و سرانجام به شیردان وارد میشوند. در این محل آنزیمهای گوارشی وارد عمل میشوند و گوارش ادامه پیدا میکند.
در نشخوارکنندگان، وجود میکروبها برای گوارش سلولز ضروری است. سلولز مقدار زیادی انرژی دارد ولی اغلب جانوران فاقد توانایی تولید آنزیم سلولز برای گوارش آن هستند. تولید سلولز توسط این میکروبها، زندگی گیاهخواری را اثربخشتر نموده است. در گیاهخواران غیرنشخوارکننده، عمل گوارش میکروبی، پس از گوارش آنزیمی صورت میگیرد. مثلاً در اسب، میکروبهایی که در رودة کور جانور زندگی میکنند، سلولز را آبکافت میکنند. از آنجا که گوارش سلولز در رودة باریک این جانور انجام نمیشود، بخشی از مواد غذایی دفع میشوند.
سخن پایانی
خب همراهان گرامی به انتهای مقاله آموزشی فصل دو زیست دهم رسیدیم امیدواروم مورد رضایت شما عزیزان قرار گرفته باشد. با نوشتن نظرات، انتقاد و پیشنهادات در قسمت ارسال نظرات و دیدگاه، ما در نوشتن مطالب بهتر یاری کنید و همچنین برای مطلع شدن از مقالات در قسمت خبرنامه سایت ثبتنام کنید و در آخرمقالات، درصورت تمایل امتیاز دهید. اما برای اطلاع از سایر مقالات آموزشی مربوط به زیست کنکور، لینک زیست دهم را دنبال کنید و چنانچه نیاز به مطالعه سایر دروس پایه دهم داشتید، از طریق لینک دهم اقدام نمایید.
راستی ما در سایت بخون یک بانک از نمونه سوالات استاندارد برای زیست شناسی هم تدوین کرده و بهصورت رایگان در اختیارتان قرار دادهایم، برای دسترسی میتوانید از لینکهای زیر استفاده کنید:
سوالات متداول
- آیا در این مقاله آموزش فصل دو زیست دهم شامل نکات کنکوری و ترکیبی نیز میباشد؟
بله، در این مقاله علاوه بر بر تدریس نکات کتاب، به آموزش نکات کنکوری و ترکیبی نیز پرداخته شدهاست. - آیا در سایت بخون نمونه سوال قرار داده اید؟
بله با مراجعه به قسمت نمونه سوال فصل دوم زیست دهم میتوانید نمونه سوالات مهم امتحانی را مشاهده کنید. - آیا میتوانم pdf این آموزش را داشته باشم؟
بله، شما میتوانید از انتها مقاله، pdf قرار داده شده را دانلود کرده و همیشه دسترسی داشته باشید.